Ελευθερία και πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης

Η ελευθερία και η πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης διασφαλίζουν τη ροή των πληροφοριών και διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη λογοδοσία της εξουσίας. Η Επιτροπή έχει εντείνει τις εργασίες της στον τομέα αυτό, θέτοντας την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης στο επίκεντρο της υποβολής εκθέσεων για το κράτος δικαίου και συνεχίζοντας να χρηματοδοτεί διάφορα έργα που αποφέρουν απτά αποτελέσματα. Η Επιτροπή έχει επίσης σχεδιάσει βασικές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της εργασίας και της ασφάλειας των δημοσιογράφων και ενέκρινε σχέδιο δράσης με στόχο την προώθηση ενός βιώσιμου οικοσυστήματος μέσων ενημέρωσης.

Οι δεσμεύσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης να σέβεται την ελευθερία και την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης και να προασπίζει την ελευθερία της έκφρασης —η οποία περιλαμβάνει το δικαίωμα λήψης και μετάδοσης πληροφοριών χωρίς παρέμβαση δημόσιας αρχής— κατοχυρώνονται στο άρθρο 11 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (.pdf),το οποίο αντικατοπτρίζει το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών.

Νομοθεσία και κράτος δικαίου

Η ευρωπαϊκή πράξη για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης (EMFA) τέθηκε σε ισχύ τον Μάιο του 2024 και βασίζεται στηναναθεωρημένη οδηγία γιατις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων.  Η EMFA,η οποία προτάθηκεγια πρώτη φοράτον Σεπτέμβριο του 2022, αποσκοπεί στην ενίσχυση της ακεραιότητας της εσωτερικής αγοράς και, ως εκ τούτου, στην προστασία της πολυφωνίας και της ανεξαρτησίας των μέσων ενημέρωσης στην Ένωση. Κατάτην εκπόνηση της ευρωπαϊκής πράξης για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης πραγματοποιήθηκε πρόσκληση υποβολής στοιχείων και ανοικτή δημόσια διαβούλευση. Η EMFA:

• να προστατεύσει τη συντακτική ανεξαρτησία απαιτώντας από τα κράτη μέλη να σέβονται την αποτελεσματική συντακτική ελευθερία των παρόχων υπηρεσιών μέσων ενημέρωσης·
• Προστασία των δημοσιογραφικών πηγών, μεταξύ άλλων από τη χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού.
• Διασφάλιση της ανεξάρτητης λειτουργίας των δημόσιων μέσων ενημέρωσης, μεταξύ άλλων με τη διασφάλιση επαρκών, βιώσιμων και προβλέψιμων οικονομικών πόρων και την προώθηση της διαφάνειας κατά τον διορισμό του επικεφαλής ή των μελών των διοικητικών συμβουλίων των δημόσιων μέσων ενημέρωσης·
• Διασφάλιση της διαφάνειας του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των μέσων ενημέρωσης μέσω της δημοσιοποίησης από τους παρόχους υπηρεσιών μέσων ενημέρωσης συγκεκριμένων πληροφοριών σχετικά με τον εαυτό τους (π.χ. νόμιμες επωνυμίες, στοιχεία επικοινωνίας, ιδιοκτησία)·
• Παροχή διασφαλίσεων κατά της αδικαιολόγητης αφαίρεσης από πολύ μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες (πουορίζονται βάσει της πράξης για τις ψηφιακές υπηρεσίες)περιεχομένου μέσων ενημέρωσης που παράγεται σύμφωνα με επαγγελματικά πρότυπα αλλά θεωρείται ασύμβατο με τους όρους και τις προϋποθέσεις·
• Καθιέρωση δικαιώματος προσαρμογής της προσφοράς μέσων σε συσκευές και διεπαφές, όπως οι συνδεδεμένες τηλεοράσεις, που θα επιτρέπει στους χρήστες να αλλάζουν τις προεπιλεγμένες ρυθμίσεις ώστε να αντικατοπτρίζουν τις δικές τους προτιμήσεις·
• να διασφαλίσει ότι τα κράτη μέλη παρέχουν αξιολόγηση του αντικτύπου των βασικών συγκεντρώσεων της αγοράς μέσων ενημέρωσης στην πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης και τη συντακτική ανεξαρτησία μέσω δοκιμών για την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης·
• διασφάλιση μεγαλύτερης διαφάνειας όσον αφορά τη μέτρηση του κοινού για τους παρόχους υπηρεσιών μέσων ενημέρωσης και τους διαφημιζόμενους, ώστε να περιοριστεί ο κίνδυνος διογκωμένων ή μεροληπτικών δεδομένων κοινού·
• Θέσπιση απαιτήσεων διαφάνειας για την κατανομή της κρατικής διαφήμισης σε παρόχους υπηρεσιών μέσων ενημέρωσης και επιγραμμικές πλατφόρμες από δημόσιες αρχές και οντότητες·
• Εντατικοποίηση και επέκταση της συνεργασίας και του συντονισμού μεταξύ των ρυθμιστικών αρχών των μέσων ενημέρωσης, μεταξύ άλλων όσον αφορά μέτρα σχετικά με τις υπηρεσίες μέσων ενημέρωσης από χώρες εκτός της Ένωσης.

Τον Απρίλιο του 2022 η Επιτροπή δημοσίευσε πρόταση οδηγίας σχετικά με τις στρατηγικές αγωγές προς αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού (SLAPP). Οι στρατηγικές αγωγές προς αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού, κοινώς γνωστές ως «SLAPP», αποτελούν ιδιαίτερη μορφή παρενόχλησης που χρησιμοποιείται κυρίως κατά δημοσιογράφων και υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για την πρόληψη ή την τιμωρία της έκφρασης απόψεων σχετικά με ζητήματα δημόσιου συμφέροντος. Η προτεινόμενη οδηγία παρέχει στα δικαστήρια και στους στόχους των στρατηγικών αγωγών προς αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού τα εργαλεία για την καταπολέμηση προδήλως αβάσιμων ή καταχρηστικών δικαστικών διαδικασιών. Οι προτεινόμενες διασφαλίσεις θα εφαρμόζονται σε αστικές υποθέσεις με διασυνοριακές επιπτώσεις.

Η Επιτροπή ενέκρινε σχέδιο δράσης για την ευρωπαϊκή δημοκρατία . Θα συνεργαστεί στενά με τα κράτη μέλη και τα ενδιαφερόμενα μέρη για τη βελτίωση της ασφάλειας των δημοσιογράφων. Θα παρέχει βιώσιμη χρηματοδότηση για έργα που επικεντρώνονται στη νομική και πρακτική βοήθεια σε δημοσιογράφους στην ΕΕ και αλλού. Τον Μάρτιο του 2021 ξεκίνησε διάλογος με τα ενδιαφερόμενα μέρη στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Φόρουμ Ειδησεογραφικών Μέσων, με τα ενδιαφερόμενα μέρη να είναι σε θέση να υποβάλουν παρατηρήσεις σχετικά με τη σύσταση για την προστασία, την ασφάλεια και την ενδυνάμωση των δημοσιογράφων και άλλων εργαζομένων στα μέσα ενημέρωσης, η οποία εγκρίθηκε τον Σεπτέμβριο του 2021. Το σχέδιο προβλέπει επίσης την προώθηση της διαφανούς και δίκαιης κατανομής της κρατικής διαφήμισης, την προώθηση της πολυμορφίας των μέσων ενημέρωσης και την ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής προσέγγισης για την προβολή των υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων γενικού συμφέροντος. Έχει προκηρυχθεί πρόσκληση υποβολής προσφορών για την εκπόνηση σχετικής μελέτης.

Ο μηχανισμός για το κράτος δικαίου αφιερώνει ένα βασικό τμήμα στην ελευθερία και την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης, το οποίο εξετάζει τις ρυθμιστικές αρχές και φορείς των μέσων ενημέρωσης, τη διαφάνεια του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των μέσων ενημέρωσης και των κυβερνητικών παρεμβάσεων, καθώς και το πλαίσιο για την προστασία των δημοσιογράφων. Η πρώτη έκθεση για το κράτος δικαίου, η οποία καλύπτει και τα 27 κράτη μέλη, δημοσιεύτηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2020. Παρουσιάζει μια σύνθεση τόσο της κατάστασης του κράτους δικαίου στην ΕΕ όσο και μιας αξιολόγησης της κατάστασης σε κάθε κράτος μέλος, εστιάζοντας σε τέσσερις κύριους πυλώνες: το δικαστικό σύστημα, το πλαίσιο για την καταπολέμηση της διαφθοράς, την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης και άλλους θεσμικούς ελέγχους και ισορροπίες. 

Η μεγάλη δύναμη που κατέχουν οι μεγαλύτερες επιγραμμικές πλατφόρμες δικαιολογεί την εξέταση ειδικών εκ των προτέρων κανόνων για τη διασφάλιση του ανταγωνισμού και των επιλογών των καταναλωτών στο διαδίκτυο. Ο νόμος για τις ψηφιακές υπηρεσίες βελτιώνει σημαντικά τους μηχανισμούς για την αφαίρεση παράνομου περιεχομένου και την αποτελεσματική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των χρηστών στο διαδίκτυο, συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας του λόγου.

Η αναθεωρημένη οδηγία για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων ενισχύει τις νομικές διασφαλίσεις σε διάφορους τομείς που καλύπτονται από το παρατηρητήριο για την πολυφωνία στα μέσα ενημέρωσης, και συγκεκριμένα τον έλεγχο του επιγραμμικού περιεχομένου, την ανεξαρτησία των ρυθμιστικών αρχών των μέσων ενημέρωσης, τη διαφάνεια του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των μέσων ενημέρωσης και τον γραμματισμό στα μέσα ενημέρωσης. Η Επιτροπή παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς τη διαδικασία μεταφοράς στο εθνικό δίκαιο.

Ο νομοθέτης της Ένωσης θέσπισε κανόνες για μια δικαιότερη αγορά με το άρθρο 17 της νέας οδηγίας για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Οι κανόνες αυτοί έχουν ως στόχο να βοηθήσουν τους δικαιούχους να βρίσκονται σε καλύτερη θέση όσον αφορά ορισμένες επιγραμμικές πλατφόρμες ανταλλαγής. Διασφαλίζουν ότι οι δικαιούχοι λαμβάνουν δικαιότερη αμοιβή για τη χρήση του περιεχομένου τους. Όσον αφορά το νέο δικαίωμα των εκδοτών Τύπου (άρθρο 15 της νέας οδηγίας για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας), αυτό θα προωθήσει την πλουραλιστική, ανεξάρτητη και ποιοτική δημοσιογραφία μέσω της βελτίωσης της διαπραγματευτικής θέσης των εκδοτών Τύπου έναντι των παραγόντων της επιγραμμικής αγοράς.

Άμεση χρηματοδότηση

Η ΕΕ χρηματοδοτεί πολυάριθμα έργα:

• Διάφορα εν εξελίξει ή υπό προετοιμασία έργα και προσκλήσεις υποβολής προτάσεων, που αποσκοπούν στα εξής:
  • χαρτογράφηση των παραβιάσεων της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης·
  • να υπερασπιστούν τους δημοσιογράφους που απειλούνται·
  • παρακολούθηση των κινδύνων για την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης·
  • στήριξη της συνεργατικής δημοσιογραφίας, της συνεργασίας και της ανταλλαγής βέλτιστων πρακτικών.
• Έργα που υλοποιούνται από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Ελευθερίας του Τύπου και των Μέσων Ενημέρωσης (ECPMF) και τους εταίρους του με στόχο την αντιμετώπιση των παραβιάσεων της ελευθερίας και της πολυφωνίας των μέσων ενημέρωσης στα κράτη μέλη της ΕΕ και στις υποψήφιες χώρες.
• Επιχορηγήσεις για το Κέντρο για την Πολυφωνία και την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης (CMPF) για την ανάπτυξη και την εφαρμογή του «Παρατηρητηρίουγια την Πολυφωνία των Μέσων Ενημέρωσης»(MPM), το οποίο παρέχει ολοκληρωμένη επισκόπηση των κινδύνων για την ελευθερία και την πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης σε ολόκληρη την Ευρώπη, εξετάζοντας 4 σημαντικούς τομείς:
  1. βασική προστασία
  2. πλουραλισμός της αγοράς
  3. πολιτική ανεξαρτησία
  4. κοινωνική ένταξη
• Το πιλοτικό έργο του Παρατηρητηρίου Ιδιοκτησίας των Μέσων Ενημέρωσης, το οποίο θα ενισχύσει τη διαφάνεια του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των μέσων ενημέρωσης.
• Το πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη» για την περίοδο 2021-2027, ο προβλεπόμενος προϋπολογισμός του οποίου θα ανέλθει σε περίπου 2,5 δισ. ευρώ, ποσό αυξημένο κατά 80 % σε σύγκριση με την προηγούμενη περίοδο (2014-2020) σε επίπεδο ΕΕ των 27. Θα προωθήσει την ευρωπαϊκή συνεργασία για την πολιτιστική πολυμορφία και τη βιομηχανική ανταγωνιστικότητα για τον πολιτιστικό και τον δημιουργικό τομέα. Δημοσιεύθηκε πρόσκληση για συμπράξεις δημοσιογραφίας με στόχο την προώθηση της τομεακής, διασυνοριακής συνεργασίας μεταξύ επαγγελματιών των μέσων ενημέρωσης στην Ευρώπη. Για να αυξηθεί η χρηματοδότηση και να διασφαλιστεί η μακροπρόθεσμη στήριξη των έργων για την ελευθερία, την πολυφωνία και τον αλφαβητισμό των μέσων ενημέρωσης, εξασφαλίστηκε ειδικό κονδύλιο ύψους τουλάχιστον 75 εκατ. ευρώ από το πρόγραμμα αυτό.

Μέτρα στήριξης

Από την έναρξη της πανδημίας COVID-19, η Επιτροπή έχει προτείνει μια σειρά μέτρων για τη στήριξη της οικονομίας και έχει καλέσει τα κράτη μέλη να αξιοποιήσουν στο έπακρο τα μέτρα αυτά για τη στήριξη του τομέα των μέσων ενημέρωσης.

• Ένα προσωρινό πλαίσιο για τις κρατικές ενισχύσεις τέθηκε γρήγορα σε εφαρμογή και παρατάθηκε. Δημοσιεύθηκε επίσης ειδικό υπόδειγμα καθοδήγησης για τις κρατικές ενισχύσεις για την ψηφιοποίηση των ειδησεογραφικών μέσων ενημέρωσης, προκειμένου να βοηθηθούν τα κράτη μέλη στον σχεδιασμό των εθνικών τους σχεδίων ανάκαμψης και ανθεκτικότητας.
• Η χρηματοδοτική στήριξη REACT-EU εστιάζει τα πρόσθετα ταμεία συνοχής στις ζωτικές προτεραιότητες των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ) ή στις δημιουργικές ΜΜΕ στον πολιτιστικό τομέα που αναγνωρίζονται ως προτεραιότητα. Τα ταμεία αυτά περιλαμβάνουν επιδοτήσεις απασχόλησης, προγράμματα βραχυπρόθεσμης εργασίας, καθώς και ρευστότητα και φερεγγυότητα για τις ΜΜΕ.  
• Η προσωρινή στήριξη για τον μετριασμό των κινδύνων ανεργίας σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης (SURE) είναι ένα μέσο που διατίθεται στα κράτη μέλη για την καταπολέμηση των δυσμενών οικονομικών και κοινωνικών συνεπειών της πανδημίας COVID-19.
• Τα υφιστάμενα εργαλεία έχουν προσαρμοστεί, συμπεριλαμβανομένης μεγαλύτερης ευελιξίας κατά την υλοποίηση των υποστηριζόμενων έργων. Για παράδειγμα, ο υφιστάμενος μηχανισμός εγγυήσεων για τις ΜΜΕ στον πολιτιστικό και τον δημιουργικό τομέα, συμπεριλαμβανομένων των μέσων ενημέρωσης, επιτρέπει μεγαλύτερη ευελιξία στην αποπληρωμή δανείων και διευκολύνει τον δανεισμό παρέχοντας μεγαλύτερη ασφάλεια στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα.
• Η Επιτροπή ενέκρινε σχέδιο δράσης για τη στήριξη της ανάκαμψης και του μετασχηματισμού του τομέα των μέσων ενημέρωσης και του οπτικοακουστικού τομέα. Οι τομείς αυτοί, που έχουν πληγεί ιδιαίτερα από την κρίση του κορονοϊού, είναι απαραίτητοι για τη δημοκρατία, την πολιτιστική πολυμορφία και την ψηφιακή αυτονομία της Ευρώπης. Το σχέδιο δράσης επικεντρώνεται σε 3 τομείς δραστηριότητας και 10 συγκεκριμένες δράσεις. Αυτά θα βοηθήσουν τον τομέα των μέσων ενημέρωσης να ανακάμψει από την κρίση διευκολύνοντας και διευρύνοντας την πρόσβαση σε χρηματοδότηση. Θα βοηθήσουν επίσης τον τομέα των μέσων ενημέρωσης να μετασχηματιστεί, τονώνοντας τις επενδύσεις για την υιοθέτηση της διττής ψηφιακής και πράσινης μετάβασης, διασφαλίζοντας παράλληλα τη μελλοντική ανθεκτικότητα του τομέα. Τέλος, θα ενδυναμώσουν τους ευρωπαίους πολίτες και τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις.

Χρονολόγιο της EMFA